Sześć dekad temu Korea Południowa zaliczała się do grona zacofanych państw rolniczych mierzących się z fundamentalnymi problemami społecznymi (poziom analfabetyzmu w 1960 r. wynosił 27,9%[1]). Z wojny w latach 1950-1953 kraj wyszedł poważnie zdewastowany – zniszczono około połowy bazy przemysłowej i ¾ linii kolejowych[2].
Państwo zajmujące południową część Półwyspu Koreańskiego dokonało jednak na przestrzeni ostatnich sześćdziesięciu lat spektakularnego skoku cywilizacyjnego – południowokoreański PKB per capita w 1960 r. wynosił niewiele ponad 10% amerykańskiego, by w 1995 r. wzrosnąć do ponad 40%, a w 2010 r. do ok. 66%. Wzrost gospodarczy w latach 60. XX w. osiągał średniorocznie poziom 8,4%, w 70. – 7,2%, 80. – 8,7%, 90. – 6,2%, a w pierwszej dekadzie XXI wieku – 4,2%[3].
Jednym z istotnych, jeśli nie najważniejszym, czynnikiem rozwoju gospodarczego Korei Południowej, była rozbudowa sektora przemysłowego, który stanowi obecnie o sile koreańskiej gospodarki oraz jej pozycji w światowym podziale pracy. Udział przemysłu w PNB Korei Płd. wzrósł z 14% w 1961 r. do 28% w roku 2005 (w międzyczasie osiągając nawet wyższe wartości), a udział sektora rolnego, leśnego i rybołówstwa w tym okresie spadł z 37% do 3,5%[4]. Przemysł Korei Południowej należy także do najbardziej zaawansowanych na świecie pod względem technologicznym.
Rola państwa – planowanie i wspomaganie rozwoju
Industrializacja Korei rozpoczęła się w latach 70. XIX w.[5],
lecz druga wojna światowa, a zwłaszcza wojna koreańska w latach 50. XX
wieku, zahamowały rozwój gospodarczy Korei. Już w latach 50.
zapoczątkowano politykę gospodarczą nakierowaną na intensywną
industrializację (m.in. podniesiono taryfy celne na wyroby przemysłowe)[6]. Nowy impuls dla rozwoju sektora przemysłowego dało dojście do władzy gen. Parka w 1961 r.
Przemysł został uznany za fundament i motor rozwoju gospodarczego
Republiki Korei – dwiema naczelnymi zasadami przyświecającymi polityce
gospodarczej w czasach rządów gen. Parka był rozwój gospodarczy poprzez
produkcję przemysłową nastawioną na eksport oraz polepszenie sytuacji
materialnej rolników[7]. W roku 1963 powołano Radę Planowania Ekonomicznego (Economic Planning Board),
której przewodniczącym był każdorazowo aktualny wicepremier, a
południowokoreański rząd, jak ujął to były premier SaKong Il, stał się
„przedsiębiorcą-zarządcą” (entrepreneur-manager). Rada wybierała
gałęzie przemysłu, w których rodzime firmy miały największe szanse na
zdobycie istotnej pozycji na światowych rynkach i wspomagała dany sektor
przemysłu (m.in. poprzez przydzielanie kredytów na preferencyjnych
warunkach oraz wprowadzanie wysokich ceł ochronnych na wybrane kategorie
towarów). Pomoc państwa południowokoreańskiego w stosunku do sektora
przemysłowego, oprócz wsparcia finansowego w formie subsydiów lub
kredytów, ulg podatkowych, protekcjonizmu (wysokie cła importowe lub
zakaz importu), obejmowała także promocję rodzimych marek i zdobywanie
kontaktów zagranicą.
Zmiany gospodarcze rozpoczęły się jednak od reformy otoczenia prawnego i administracyjnego.
Najważniejszymi zadaniami rządu pozostawało wspieranie konkurencji przy
jednoczesnym zapewnieniu ochrony wszystkim podmiotom, które zostały
objęte pomocą państwową (należały do sektorów przemysłu uznanych za
kluczowe na danym etapie rozwoju). W 1967 r. uchwalono specjalne akty
prawne wspierające rozwój przemysłu stoczniowego i maszynowego, w 1969
r. elektromaszynowego i elektronicznego, rok później hutnictwa i
przemysłu petrochemicznego (zawierały one ułatwienia w dostępie do
zagranicznego i krajowego kredytu, zwolnienia podatkowe, listy
strategicznych produktów, których produkcja została objęta wsparciem,
pośród których znajdowały się m.in. półprzewodniki i komputery). Stworzono również duże firmy państwowe, których działalność i rozwój były dotowane przez państwo. Szybki rozwój przemysłu powodował zmianę struktury gospodarczej państwa oraz struktury wymiany handlowej z zagranicą
– większość eksportu w 1960 r. stanowiły produkty rolne i surowce,
podczas gdy już w 1970 r. na pierwszym miejscu (z 40% udziałem w całości
eksportu) plasowały się tekstylia[8].
21 stycznia 1973 r. gen. Park ogłosił
rozpoczęcie polityki rozwoju przemysłu ciężkiego i chemicznego, co
stanowiło kolejny (po przemyśle tekstylnym) etap budowania przemysłowych
podstaw gospodarki nakierowanej na eksport. Wybrano sześć uprzywilejowanych gałęzi przemysłu: stalowy, chemiczny, metalowy, maszynowy, stoczniowy i elektroniczny.
Plan został przygotowany i był nadzorowany głównie przez zaplecze
polityczne prezydenta – Rada Planowania Ekonomicznego odgrywała w nim
drugorzędną rolę[9].
Przemysł ciężki i chemiczny rozwijany
był już wcześniej, lecz ogłoszony w 1973 r. plan pozwolił na
zintensyfikowanie inwestycji w tych gałęziach. Niektóre z nich miały
długą historię w Korei (np. przemysł stoczniowy), a inne były budowane
od podstaw (jak przemysł chemiczny). Kluczową część przemysłu
maszynowego stanowił oczywiście sektor samochodowy rozwijany na
Półwyspie Koreańskim jeszcze w czasie japońskiej okupacji, dzięki czemu
Koreańczycy przyswoili sobie technikę produkcji, co następnie przełożyło
się na szybki rozwój tej gałęzi – już w 1977 r. 90% części
wykorzystywanych do produkcji południowokoreańskich samochodów
osobowych, 87% do produkcji autobusów i 65% do produkcji ciężarówek
wytwarzanych było w kraju (w tym silniki i skrzynie biegów)[10].
W latach 1977-1979 80% wszystkich
inwestycji przemysłowych skupiono na przemyśle ciężkim, który w
pierwszych trzech latach planu pięcioletniego 1977-1981 pochłonął 97%
środków na inwestycje[11].
Udział przemysłu ciężkiego w produkcji przemysłowej wzrósł w latach
1972-1979 z 39,7% do 54,9%, a w eksporcie z 13,7% w 1971 r. do 37,7% w
1979 r.[12]
Wyhamowano napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do przemysłu
tekstylnego, kładąc nacisk na ich zwiększenie w przemyśle ciężkim i
chemicznym. Międzynarodowe agendy ekonomiczne (Bank Światowy oraz
Międzynarodowy Fundusz Walutowy) krytycznie wyrażały się na temat planów
południowokoreańskiego rządu w zakresie rozwoju przemysłu ciężkiego i
chemicznego, doradzając specjalizację w przemyśle tekstylnym jako
kluczowej gałęzi przemysłowej Korei Płd. oraz zgłaszając wątpliwości w
kwestii możliwości osiągnięcia wskaźników przewidzianych w planie.
Wybór przemysłu ciężkiego i
chemicznego skorelowany był z inwestycjami w naukę w tych dziedzinach
(promowano ścisłe współdziałanie przemysłu, uczelni i ośrodków
badawczych), budową bazy naukowo-badawczej dla przemysłu ciężkiego, a
także instytucji finansującej długookresowe inwestycje w tych sektorach,
czyli National Investment Fund (powołanego w 1973 r.). Przemysł
ciężki i chemiczny od początku budowany był z myślą o międzynarodowej
konkurencji i wykorzystaniu potencjału eksportowego do stworzenia efektu
skali.
W latach 70. model protekcjonistyczny
oraz system ulg podatkowych mających na celu rozwój rodzimego przemysłu
przyjęły już w pełni dojrzałą formę i zaczęły przynosić pierwsze efekty –
np. południowokoreański przemysł stalowy po okresie imitacyjnym
względem sektora stalowego Japonii, dość szybko zaczął konkurować z
wyrobami Japończyków nie tylko dzięki niższej cenie, ale też
porównywalnej jakości (podobnie jak przemysł stoczniowy, którego
rozbudowy dokonano mimo wyraźnej odmowy ze strony Japończyków udzielenia
pomocy merytorycznej i finansowej). Wysoki poziom inwestycji w
przemyśle ciężkim i chemicznym stał się możliwy dzięki akumulacji
kapitału pochodzącego z uprzednio rozwiniętego i konkurencyjnego w skali
globalnej przemysłu tekstylnego. Szybki rozwój przemysłu – produkcja przemysłowa zwiększyła się w latach 1960-1966 o 12,6%, w latach 1967-1971 o 21%, a w latach 1972-1976 o ponad 20%[13], wspierany był przez etnocentryzm konsumencki Koreańczyków – kupowanie towarów wyprodukowanych w innych krajach, choć modne, postrzegane było jako czyn niepatriotyczny. Rozwój
przemysłowy opierał się także na powiązaniu międzysektorowym – 80%
stali wyprodukowanej w hucie P’ohang w 1975 r. wykorzystał rodzimy
przemysł stoczniowy, a uzależnienie przemysłu stoczniowego od
importowanej stali spadło ze 100% w 1966 r. do 26,9% dekadę później.[14]
| Fundamenty industrializacji rządów gen. Parka |
| Pięć najistotniejszych punktów industrializacji przeprowadzonej w czasach dyktatury gen. Parka w latach 1961-1979: 1) kluczowa rola rządu w kształtowaniu procesu i skali produkcji przemysłowej (z wykorzystaniem chaeboli); 2) wdrożenie modelu kapitalizmu z kierowniczą rolą państwa; 3) skupienie środków na kluczowych gałęziach przemysłu; 4) eksport jako podstawowe narzędzie zmiany bilansu płatniczego; 5) ograniczenie prawa do tworzenia związków zawodowych i strajku.[15] |
Okres po śmierci gen. Parka
W latach 80. południowokoreańskie
władze zostały zmuszone do wprowadzenia zmian w modelu gospodarczym
(m.in. ograniczenia interwencjonizmu) z uwagi na:
1) skalę oraz skomplikowanie
gospodarki południowokoreańskiej, a także związane z tym
przeinwestowanie, będące jedną z przyczyn kryzysu końca lat 70-tych;
2) narastającą presję inflacyjną oraz zwiększony poziom długu zagranicznego (external debt)[16];
3) osiągnięcie przez
południowokoreański przemysł poziomu zaawansowania technologicznego, a
także zgromadzenie zasobów ludzkich, wystarczających do konkurowania z
producentami z państw wysokorozwiniętych.
Taryfy celne zostały obniżone z 24% w
1983 r. do 18% w 1988 r. i następnie do 8% w 1994 r., nominalny
współczynnik protekcjonizmu (procentowa różnica pomiędzy cenami na rynku
krajowym i globalnym) na produkcję przemysłową spadł w latach 1982-1990
z 21% do 14%[17].
Południowokoreańska gospodarka znajdowała się wówczas w okresie
rozkwitu przemysłu ciężkiego i chemicznego. Równolegle następowała
jednak stopniowa transformacja – produkcję przemysłu ciężkiego zaczynał
uzupełniać sektor zaawansowanych technologii[18].
Prądy liberalizacyjne po 1980 r. były także efektem wejścia do gremiów
decyzyjnych wokół nowego prezydenta Chun Doo Hwana grupy ekonomistów
wykształconych w Stanach Zjednoczonych.
Tabela 1. Etapy rozwoju gospodarczego i przemysłowego w Korei Płd.
| Dekada | Dominujący model rozwoju | Kluczowy typ/gałąź przemysłu | Najistotniejszy czynnik produkcji |
| 1961-1970 | Okres imitacji | Przemysł tekstylny | Tania siła robocza |
| 1971-1980 | Okres imitacji | Przemysł tekstylny/Przemysł ciężki i chemiczny | Tania siła robocza/Moce wytwórcze i korzyści skali |
| 1981-1990 | Okres transformacji | Przemysł ciężki i chemiczny | Moce wytwórcze i korzyści skali |
| 1991-2000 | I okres innowacji | Zaawansowane technologie/ przemysł motoryzacyjny/ przemysł ciężki i chemiczny | Moce wytwórcze i korzyści skali/ Innowacyjność |
| po 2000 | II okres transformacji | Zaawansowane technologie/przemysł motoryzacyjny | Innowacyjność |
Długofalowość polityki gospodarczej
Podobnie jak w przypadku poprzednich
etapów industrializacji, także przejście od przemysłu ciężkiego i
chemicznego do zaawansowanych technologii możliwe było dzięki
długofalowości polityki gospodarczej. Widać ją na przykładzie branży teleinformatycznej.
Marsz Republiki Korei ku potędze w tej
gałęzi przemysłu zaczął się w połowie lat 80-tych, kiedy ogłoszono
program promocji sieci komputerowych (1985 r.) i Narodowy System Podstaw
Informacyjnych (1987 r.), wprowadzając uprzednio (w 1983 r.)
restrykcje importowe na mikrokomputery i wybrane typy twardych dysków. W
latach 1999-2002 realizowano program ”Cyber Korea 21”, a w 2001-2002
podjęto inicjatywę wprowadzenia e-governmentu, tworząc w 2007 r.
mapę drogową e-administracjiwraz z siatką poszczególnych dziedzin, które
mają zostać objęte cyfryzacją i informatyzacją. Między innymi dzięki
rządowym programom, które pomogły rozwinąć się branży, udział IT w
całości eksportu zwiększył się w latach 1988-2010 z 12,2% do 27,1% (przy
wzroście wartości tej pozycji w całości eksportu z 7,414 mld USD do
126,392 mld USD)[22].
Programy rządowe uzupełniały napływ
prywatnego kapitału do branży elektronicznej i IT, który zaowocował jej
żywiołowym rozwojem. Nie bez znaczenia było również doświadczenie
organizacyjne i techniczne zdobyte w toku rozwoju przemysłu ciężkiego,
chemicznego, motoryzacyjnego i stoczniowego.
Długofalowe działania wymagały
wysokiej kultury instytucjonalnej, wypracowanej w trakcie poprzednich
dwóch dekad i mocno zdefiniowanej roli państwa. Południowokoreański rząd
na przestrzeni kilku dziesięcioleci konsekwentnie tworzył plany rozwoju
przemysłowego oraz nadzorował ich wykonanie, konkretne działania
zlecając poszczególnym grupom biznesowym (głównie chaebolom).
Strona rządowa odbywała regularne konsultacje z przedstawicielami branż
przemysłowych, aby na bieżąco monitorować zmiany, identyfikować
powstające problemy i wspólnie z przemysłowcami wypracowywać ich
rozwiązanie. Samo lokowanie kompleksów przemysłowych poddane było
analizie, aby zapewnić zrównoważony rozwój państwa, uniknąć nadmiernej
koncentracji przemysłu w jednej części kraju (ze względów środowiskowych
i strategicznych oraz z uwagi na zapewnienie dostępu do źródeł
energii). Działalność uniwersytetów znajdujących się najbliżej ośrodka
przemysłowego wyspecjalizowanego w danej dziedzinie była odgórnie
dostosowywana do znajdującego się w regionie sektora przemysłowego.
Powołano także szereg instytucji wspierających rozwój gospodarczy –
Korea Trade Promotion Corporation (w 1962 r.), publiczno-prywatne
stowarzyszenie Korea International Trade Association (w 1969 r.), Export
Information Center czy Export Idea Bank.
Postępy w rozwoju przemysłowym,
zwłaszcza w erze rozwoju przemysłu ciężkiego i chemicznego (lata 70.),
były porównywane z analogicznymi procesami, które wcześniej zaszły w
Japonii. Południowokoreańskie władze świadomie podjęły wówczas ryzyko
zainwestowania w wysoce kapitałochłonny przemysł ciężki i chemiczny, a
sam proces, jak pokazuje historia koreańskiego cudu gospodarczego, wbrew
obawom ekspertów Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu
Walutowego, zakończył się sukcesem – wskaźnik liczby ludności żyjącej w
ubóstwie spadł w Republice Korei z 48% w 1961 r. poniżej 10% w latach
80., a Korea Płd. należy obecnie do największych światowych producentów w
takich gałęziach przemysłu jak: przemysł stoczniowy (1. miejsce), IT –
półprzewodniki (3. miejsce), przemysł stalowy, petrochemiczny i
tekstylny (5. miejsce), przemysł samochodowy (6. miejsce)[23]. Wraz z południowokoreańskim rządem ryzyko podjęły również chaebole,
jak np. Hyundai, który przed wejściem na rynek stoczniowy nie miał
doświadczenia w tym sektorze. Prawdopodobnie żadne prywatne
przedsiębiorstwo nieposiadające wsparcia instytucjonalnego i finansowego
ze strony państwa nie pozwoliłoby sobie na tak ryzykowną zmianę. Skłonność do podejmowania ryzyka inwestycyjnego przez południowokoreański rząd i chaebole
stymulowana była przez trzy czynniki: sprzyjającą koniunkturę na rynku
światowym, niedemokratyczny charakter rządów oraz amerykańską pomoc. Bez każdego z tych elementów mapa sektora przemysłowego Korei Południowej wyglądałaby dziś inaczej.
Zewnętrzne czynniki rozwoju
Istotną rolę we wsparciu koreańskiej
modernizacji, zwłaszcza w pierwszym okresie, miała ogromna gospodarcza i
militarna pomoc amerykańska, w latach 1946-1976 wynosząca 12,6 mld USD, którą
Koreańczycy umiejętnie wykorzystali (dla porównania w okresie 1946-1978
cała Afryka uzyskała od Waszyngtonu 6,89 mld USD, a Ameryka Łacińska
14,89 mld USD). Państwo uznawane wówczas przez amerykańską
administrację za kraj skorumpowany i trwale uzależniony od pomocy
zagranicznej, przekuło uzyskane środki bezpośrednio po wojnie
koreańskiej (w latach 1953-1962) we wzrost gospodarczy na poziomie 4,5% w
skali roku[24]. Jak pokazuje przykład Grecji, nie wszystkie państwa wspierane przez Waszyngton równie efektywnie alokowały uzyskane środki.
Stosunkowo istotnym elementem dla
rozwoju gospodarczego pozostawały również inwestycje zagraniczne
(zarówno w zakresie finansowania rozwoju przemysłu, jak też transferu
technologii) oraz japońskie reparacje wojenne. W latach 1962-66
bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Korei Płd. wyniosły 308 mln USD;
1967-1971 – 2,262 mld USD; 1972-1976 – 5,989 mld USD; 1977-1980 – 10,681
mld USD[25]. Koreańczycy
dobrze wykorzystali BIZ, tworząc system zachęt do inwestowania w
wybrane gałęzie przemysłu, które chcieli rozwijać w oparciu o własną
technologię wypracowaną w drodze współpracy z zagranicznymi
zaawansowanymi technologicznie koncernami. Opracowanie własnych
technologii stało się jednym z ważniejszych wyznaczników specyfiki
koreańskiej industrializacji. Podnoszenie poziomu zaawansowania
technologicznego i organizacyjnego rodzimego przemysłu rozumiano nie
tylko jako kopiowanie i adaptację, ale przed wszystkim udoskonalanie
pochodzących z zagranicy technologii i wzorców działania.Ważniejszym
od czynnika kapitałowego był transfer wiedzy oraz schematów
organizacyjnych. Południowokoreański rząd nadal wspiera inwestycje
zagraniczne w swoim kraju, szczególny nacisk kładąc na projekty z
obszaru BiR w formie greenfield investing[26].
Eksport oraz południowokoreańskie inwestycje zagraniczne
Rozwój południowokoreańskich firm przemysłowych, ze względu na niewielką skalę rynku wewnętrznego, z konieczności wiązał się z ekspansją na rynki zagraniczne[27]. Stosunek wolumenu handlu zagranicznego do PKB w 1966-1988 wzrósł z 29% do 82%[28], przy eksporcie rosnącym w latach 1973-1979 w tempie ponad 20% rocznie[29]. Relacja eksportu do PKB także sukcesywnie rosła przez kolejne dekady – w 1981 r. wynosiła on 34%, a w 2011 r. 56%[30].
Niezależnie od szybkiego rozwoju eksportu (z 2,4% PKB w 1960 r. do
niemal 10% dekadę później), konsekwentnej polityki proeksportowej i
ochrony własnego rynku, bilans handlowy przez wiele lat pozostawał
ujemny. Korea Południowa notuje trwały dodatni bilans handlowy dopiero
od czasów znacznego spadku wartości wona w wyniku kryzysu z lat
1997-1998 r.[31]. Podczas obecnego kryzysu gospodarczego koreański rząd zwiększył jeszcze nacisk na eksport – w 2011 roku współczynnik trade to GDP (eksport + import/ PKB x 100) przekroczył 100%[32], głównie dzięki dywersyfikacji rynków zbytu (do państw rozwiniętych dołączyły rozwijające się – zwłaszcza Chiny).
Ekspansja zagraniczna w znacznej
mierze opierała się na pomocy państwowej, która przyjęła trzy formy:
wsparcia finansowego, korzystnych dla rodzimych przedsiębiorstw
regulacji (m.in. ulg podatkowych i wysokich ceł importowych) oraz
wsparcia w zakresie promowania marki zagranicą i pozyskiwania wiedzy na
temat obcych rynków. W 1964 r. ówczesny dyktator Korei Płd. generał
Park wprowadził nawet narodowy „Dzień eksportu”, podczas którego
osobiście wręczał najlepszym eksporterom odznaczenia.[33]
Południowokoreański rząd gwarantował
pożyczki udzielane przez zagraniczne banki rodzimym przedsiębiorstwom
rozwijającym działalność eksportową, a następnie utworzył własne
instytucje finansowe wspierające politykę proeksportową oraz rozwój
rodzimych firm zagranicą. Udzielał także długoterminowych kredytów
na rozwój. Zajmowały się tym Bank of Korea i powołany w 1969 r.
Import-Export Bank of Korea.[34] Jednocześnie utrzymywano niskie stopy procentowe (w ujęciu realnym nawet ujemne) oraz możliwie niski kurs wona.
Państwowa interwencja w rynek finansowy mająca na celu zwiększenie
wolumenu kredytów udzielanych na preferencyjnych warunkach oraz
kierowanie ich przydziałem jest jednym z ważniejszych elementów
koreańskiego modelu rozwoju gospodarczego do późnych lat 80., a w
niektórych branżach również 90-tych.
| Mechanizmy ochrony rynku |
| Pomoc państwa koreańskiego względem rodzimego przemysłu wymusza na władzach wprowadzenie procedur ograniczających uznaniową i nieefektywną ekonomicznie alokację środków publicznych, jak również szczególną dbałość o zachowanie zasad konkurencji. Dlatego koreański rząd każdego roku publikuje listę 30 największych (pod względem aktywów) krajowych firm (z wyłączeniem sektora finansowego), które poddane są działaniu antymonopolowemu w ramach ”Act for Monopoly and Fair Trade Promotion” (w skrócie ”Fair Trade Act”)[35]. Skuteczny mechanizm kwalifikacji przedsiębiorstwa do uzyskania publicznej pomocy (niezależnie od jej formy) stanowiła w Korei analiza aktywności firmy i jej wyników na rynkach zagranicznych – czynnik szczególnie istotny zwłaszcza wobec relatywnie małego, w porównaniu z rynkiem Stanów Zjednoczonych czy choćby Chin, rynku Korei Płd.[36] Podobnie wielkość rynku polskiego jest niewystarczająca dla dużych firm przemysłowych, stąd wymóg potwierdzenia efektywności poprzez odpowiednio zoperacjonalizowane współczynniki skuteczności na rynkach zagranicznych wydaje się dobrym sposobem na wyselekcjonowanie przedsiębiorstw, których wsparcie okaże się opłacalne dla państwa. Większość badaczy podkreśla również, iż koreańskie firmy nie mogłyby w pełni wykorzystać pomocy państwowej, gdyby nie wyróżniały się innowacyjnością i stosunkowo wysokim standardem zarządzania (niezależnie od znacznego stopnia korupcji i nieformalnych powiązań, co również było wyznacznikiem koreańskiego modelu gospodarczego jeszcze w latach 90-tych). |
Dzięki wieloletnim nakładom i
osiągnięciu wysokiej specjalizacji w niektórych branżach Koreańczycy
zdobyli pozycję dominującą (przemysł stoczniowy), oferując produkty
konkurencyjne cenowo przy zachowaniu wysokiej jakości (przykładem potęgi koreańskiego przemysłu może być obecna rywalizacja Samsunga z amerykańskim Applem).
Rozwój eksportu wspierany był także
przez szereg podpisanych porozumień handlowych z ówczesnymi i
perspektywicznymi odbiorcami produkowanych przez koreański przemysł
towarów. Zabiegi samych firm przemysłowych wzmacniano aktywnością
Koreańskiej Agencji Promocji Handlu (instytucja państwowa przypominająca
PAIiIZ), Zrzeszenia Handlowców Korei, Koreańskiej Federacji
Przemysłowej.
| Południowokoreańskie inwestycje za granicą |
| Koreańskie firmy zaczęły inwestować na większą poza granicami w latach 80., choć prawdziwy rozkwit koreańskich inwestycji zagranicznych miał miejsce dopiero w kolejnych dekadach. W roku 1990 inwestycje zagraniczne wynosiły 1,066 mld USD, w 2000 r. – 5,283 mld USD, a w 2010 r. 23,285 mld USD[37]. Przedsiębiorstwa inwestujące za granicą nadal zobligowane są do zgłoszenia swojej inwestycji rządowemu Import-Export Bank of Korea, który zbiera dane inwestora, kwotę inwestycji, lokalizację oraz rodzaj działalności[38]. Mechanizm stymulowania inwestycji i akwizycji za granicą oraz sama siatka instytucji finansowych zaangażowanych w zagraniczny rozwój rodzimych przedsiębiorstw, który stworzyły władze Korei Płd. (częściowo w oparciu o doświadczenie Japonii) został częściowo wykorzystany przez władze ChRL. Chińczycy kładą jednak większy nacisk na pozyskanie zagranicznych technologii drogą akwizycji – wobec posiadanych zasobów finansowych strategia ta wydaje się racjonalna. |
Polityka finansowa
Industrializacja Korei Południowej nie
byłaby możliwa bez akumulacji koreańskiego kapitału. Oszczędności
krajowe (obok pożyczek zagranicznych[39]
i bezzwrotnej pomocy zagranicznej) stały się jednym z filarów budowania
koreańskich instytucji finansowych, które wspierały rozwój przemysłu.
Jednakże przez ponad dwie dekady industrializacji bardzo istotną rolę
odgrywał kapitał zagraniczny, który wobec skromnych krajowych zasobów
finansowych, stanowił konieczny warunek rozwoju[40].
Odpowiednia polityka monetarna i fiskalna pozwoliły jednak wyjść z
błędnego koła niskiego poziomu oszczędności (prywatnych i publicznych),
przekładającego się na niski poziom inwestycji i tym samym niski wzrost
gospodarczy. Podniesienie poziomu oszczędności, a przez to aktywów
rodzimych instytucji finansowych, umożliwiło stopniowe uniezależnianie
się od obcych źródeł finansowania inwestycji – w 1960 r. poziom
krajowych oszczędności w Republice Korei wynosił kilka procent PKB, by w
1990 roku sięgnąć już 35% PKB[41] (przy bardzo szybkim wzroście PKB). Korea pozostała jednak zależna od napływu kapitału zagranicznego (nie tylko w formie amerykańskiej pomocy) do połowy lat 80.
Koreańczycy stali się narodem ludzi
oszczędzających. Trend ten odwrócił się w latach 90. – w 1989 r.
oszczędności stanowiły 37,6% PKB Korei Płd., by w 1997 r. obniżyć się do
33,4%[42]
– spadek stopy oszczędności na rzecz dalszego wzrostu inwestycji
(umiarkowanego) i konsumpcji uznać należy za część procesu, który
znalazł swój finał w czasie kryzysu finansowego lat 1997-1998. W latach
90. ponownie wzrósł również poziom zadłużenia zagranicznego z 44 mld USD
w 1993 r. do 120 mld USD w 1997 r., a także niekorzystnie zmieniła się
struktura długu (w trzecim kwartale 1997 r. krótkookresowe zobowiązania
sięgnęły poziomu 323% rezerw walutowych)[43], co stało się jedną z przyczyn kryzysu finansowego.
Nauka jako część modernizacji przemysłu
Kolejnym narzędziem przeprowadzenia
udanej industrializacji Republiki Korei był wysoki poziom nakładów na
naukę, badania i rozwój oraz stworzenie systemu szkolenia technicznego i
zawodowego.
W latach 60. i 70. w dziedzinie badań i rozwoju decydująca rola przypadała instytucjom państwowym.
W 1966 r. powołano Koreański Instytut Naukowo-Techniczny jako centrum
rozwoju technologicznego (obejmował on cały szereg dziedzin
politechnicznych i technicznych). Oprócz kopiowania zagranicznych
rozwiązań i w dalszej kolejności opracowywania własnych technologii,
Koreańczycy szukali możliwości taniego zakupu technologii w innych
krajach. Wspomniane dwie dekady upłynęły jednak pod znakiem dużego
transferu wiedzy i technologii z zagranicy – tylko w 1973 r. około 70
pracowników Hyundaia (zajmującego się już wówczas budową statków)
zostało wydelegowanych przez firmę do szkockiej stoczni A&P
Appledore w celu przyswojenia sobie wiedzy w zakresie najnowszych
technologii budowy statków oraz zarządzania procesem produkcji i samą
stocznią[44].
Transfer wiedzy z zagranicy był
możliwy dzięki współpracy ze Stanami Zjednoczonymi, ale też z dawnym
okupantem – Japonią, z którą znormalizowano stosunki jeszcze w latach
50., co pozwoliło rozpocząć wymianę naukową i współpracę gospodarczą (w latach 70. naukowe, przemysłowe i biznesowe know-how płynęło do Korei Płd. w dużej części właśnie z szybko rozwijającej się i bardzo innowacyjnej gospodarki japońskiej). Korea
Institute of Science and Technology stworzyło także program
rekrutowania naukowców i badaczy z czołowych uniwersytetów w Stanach
Zjednoczonych i Europie (głównie obejmował on potrzebne w przemyśle
kadry w zakresie nauk ścisłych i inżynieryjnych).
Sukcesywnie rosły zarówno rządowe, jak
też prywatne wydatki na badania i rozwój, które w 1961 r. stanowiły
0,25% PKB, a dwie dekady później już 0,77% (w sektorze rządowym wzrosły
one z 1,2 mld wonów w 1963 r. do 180 mld wonów w 1980 r., a w sektorze
prywatnym od 0,9 mld wonów w 1965 r. do 102,5 mld wonów w 1980 r.[45] Wprowadzono
szereg ulg podatkowych na badania i rozwój (1974 r.), a w 1982 r.
ogłoszono Narodowy Program Badań i Rozwoju i ograniczono opodatkowanie
dla technologicznych start-upów. W 1997 r. rozpoczęto realizację pięcioletniego planu dla innowacji. Rozwój
i badania nad nowymi technologiami przemysłowymi w przypadku Korei Płd.
skupiały się głównie poza uniwersytetami, w wyspecjalizowanych
ośrodkach badawczych tworzonych przez wielkie koncerny i w specjalnych
jednostkach państwowych.[46]
Absolwenci kierunków ścisłych i
inżynierowie stanowili w 1962 r. 34,6% wszystkich absolwentów, a w roku
2005 39,4%, przy czym liczba wszystkich absolwentów w tym czasie wzrosła
trzynastokrotnie – z 20 452 do 268 833, a liczba osób zajmujących się
badaniami z 1 750 w 1967 r. do 234 702 w roku 2005[47] (liczba ludności zwiększyła się w tym okresie o 80%). Współczynnik całkowitych nakładów na badania i rozwój względem PKB (GERD to GDP)
w połowie lat 80. przekroczył 1%, a w roku 2004 wyniósł 3% (wyższy
wskaźnik zanotowała wówczas jedynie Japonia). Personel BiR w 2004 r.
sięgnął 150 tys. pracowników (wyższy współczynnik pracowników BiR na
1000 zatrudnionych notuje się obecnie tylko w Japonii, Stanach
Zjednoczonych i na Tajwanie).
Wydatki na BiR w 2006 r. wyniosły 36 mld
USD (w Japonii 139 mld USD, w USA 349 mld USD, w Rosji 25 mld USD, a w
całej UE 245 mld USD), by w 2011 r. wzrosnąć do 53,5 mld USD (3,4% PKB),
co dało Republice Korei piąte miejsce na świecie za Stanami
Zjednoczonymi, ChRL, Japonią i Niemcami, a przed Francją, Wielką
Brytanią, Indiami czy Włochami – dla porównania Polska wydała na BiR 5,6
mld USD (0,72% PKB)[48].
W 2006 r. ponad 70% wydatków na BiR w
Korei Południowej finansowanych było przez przemysł (ok. 22% przez
rząd, a pozostałe kilka procent przez inne ośrodki krajowe i zagranicę).
Udział sektora prywatnego w BiR w pierwszej połowie lat 60-tych
kształtował się na poziomie ok. 10%, aby w latach 90-tych osiągnąć
poziom 80% (po 2000 r. ustabilizował się na poziomie ok. 75%). Istotnym
czynnikiem dla kształtowania przemysłowego potencjału Korei było
wzmocnienie i doinwestowanie technicznej edukacji na poziomie szkół
średnich[49], jak również stworzenie rządowego programu powrotów dla naukowców, którzy wyjechali na zagraniczne uczelnie[50].
Zmiany w systemie kształcenia zawodowego podążały za potrzebami
przemysłu i kolejnymi fazami industrializacji Republiki Korei, dzięki
sprawnemu mechanizmowi dostosowywania kwalifikacji i kompetencji do
potrzeb pracodawców – w 1974 r., czyli rok po ogłoszeniu polityki
rozwoju przemysłu ciężkiego i chemicznego otwarto pierwsze inżynieryjne
szkoły wyższe, które miały zapewnić kadry dla rozwijanych gałęzi
przemysłu[51],
dzięki uchwaleniu w 1973 r. National Technical Qualification Act udało
się stworzyć drogę awansu zawodowego w sektorze przemysłowym
umożliwiającą zajęcie stanowiska kierowniczego po przejściu odpowiedniej
ścieżki przygotowania teoretycznego i zdobyciu praktyki (programem
objęto wówczas aż 19 branż).
Wysokie nakłady na naukę i badania oraz
konsekwentna polityka w zakresie budowy ośrodków badawczo-rozwojowych
pozwoliły Korei Południowej przejść drogę od gospodarki opartej na
taniej sile roboczej i dużym wolumenie inwestycji do gospodarki opartej
na innowacjach.
Demografia i polityka społeczna
Szybki rozwój gospodarczy w czasie
pierwszej dekady rządów gen. Parka stymulowany był niskimi kosztami
produkcji, głównie ze względu na tanią siłą roboczą oraz szybkie
podnoszenie kwalifikacji pracowników. Czynnik demograficzny
pozostawał ważnym elementem kształtowania wzrostu gospodarczego aż do
początku XXI wieku. Liczba ludności w Korei Południowej w 1962 r.
wynosiła 26,5 mln, w 1972 r. – 33,5 mln, w 1982 r. 39,3 mln, w 1992 r.
43,7 mln, a w 2005 r. 48,1 mln, przy wzroście odsetka aktywnych zawodowo
na przestrzeni tych czterech dekad z 56,4% do 62%.[52]
Nakierowana na eksport gospodarka koreańska w pełni wykorzystała
powojenną rentę demograficzną. Wraz ze wzrostem zaawansowania
technologicznego koreańskiego przemysłu oraz wzrostem zamożności
społeczeństwa, zapotrzebowanie na tanią siłą roboczą malało.
Koreańczycy do dziś przeznaczają na
cele socjalne mniejszą część PKB niż inne kraje OECD – średnia dla tych
państw w 2012 r. wynosiła 21,7%, podczas gdy w Korei Płd. było to
jedynie 9,3%[53]. Specyfiką koreańskiego rynku pracy jest też wysoki poziom samozatrudnionych (self-employed) – w 2010 r. aż 28,8% – znacznie powyżej średniej dla krajów OECD.[54] Z drugiej strony, od lat udaje się utrzymywać bezrobocie na niskim poziomie – w 1980 r. wynosiło ono 5,2%, a w 2010 r. 3,4%, pomimo wzrostu liczby ludności w tym okresie o niemal 10 mln[55]. W
modelu koreańskim połączono wysoki wzrost gospodarczy oparty o stabilną
i innowacyjną bazę przemysłową z utrzymywaniem nierówności społecznych
na niskim poziomie – współczynnik Giniego w roku 1980 wynosił 0,33, w 1997 r. 0,28, a w 2010 r. 0,31 plasując Koreę Płd. obok Kanady.
Wnioski – rekomendacje dla Polski
Sukces gospodarczy Korei Południowej
zachęca do naśladowania, zwłaszcza w pozbawionym spójnej polityki
gospodarczej i przemysłowej pokomunistycznym państwie, jakim jest
Polska. Należy jednak pamiętać, że powielanie wzorów gospodarczych, bez
odpowiedniego przygotowania instytucjonalnego i organizacyjnego,
przeważnie kończy się porażką.
Mając świadomość niemożności prostego
skopiowania programu południowokoreańskiego, spróbujmy porównać
sytuację naszego kraju z doświadczeniem południowokoreańskiej
industrializacji.
A) Południowokoreański rząd ze względu na autorytarny charakter władzy, pozostawanie w orbicie amerykańskiej[56]
i brak zobowiązań międzynarodowych (jak choćby polskie członkostwo w
UE) do czasu wstąpienia do międzynarodowych organizacji gospodarczych
(m.in. WTO) posiadał dużą dowolność i elastyczność w kreowaniu polityki
gospodarczej. Wstąpienie do WTO w latach 90. (podobnie jak IMF i OECD)
nastąpiło w momencie, gdy południowokoreański przemysł był już w stanie
wygrywać konkurencję międzynarodową, zdobywać nowe rynki, posiadał też
odpowiednie zasoby kapitałowe i ludzkie, aby przeprowadzać akwizycje i
inwestować za granicą.
Południowokoreański model rozwoju
oparty jest na silnych instytucjach państwowych wspartych profesjonalną
technokratyczną biurokracją, mocnym państwie narodowym, prorozwojowej
i proeksportowej polityce gospodarczej i krajowych przedsiębiorstwach
budowanych dzięki rozległej pomocy państwowej[57].
Odmienność powyższej charakterystyki względem kształtu polskiej
polityki gospodarczej prowadzonej w ostatnich dwóch dekadach jest
uderzająca.
Efektem polityki władz Republiki
Korei stał się system określany mianem „dynamicznej ko-ewolucji” sektora
prywatnego i publicznego. Do jego stworzenia konieczne jest
wzajemne zaufanie po obu stronach i mocne instrumenty prześwietlania
relacji w celu eliminowania prób korupcji oraz działań leżących w
interesie wybranego podmiotu. W przypadku Polski wydaje się to jeszcze
trudniejsze niż w Korei Płd., ze względu na ograniczoną wiedzę polityków
na temat rodzimego przemysłu (jest to wynikiem zarówno braku
wyczerpujących badań na ten temat, jak też nikłego zainteresowania ze
strony polityków). Można jednak zauważyć odradzanie się wśród polskiej
klasy politycznej myślenia o bazie przemysłowej w kategoriach gospodarki
narodowej i jej interesów – co, jak pokazuje przykład Korei
Południowej, wcale nie wyklucza aktywnego uczestnictwa w procesie
globalizacji i czerpania z niego korzyści.
Polskie władze powinny, nie tylko ze
względu na uwarunkowania międzynarodowe (głównie unijne), ale przede
wszystkim z uwagi na ewolucję zadań państwa, słabość i nieefektywność
zarządzania sektorem publicznym w Polsce oraz skromne środki posiadane
przez państwo jako inwestora (wobec kryzysu finansów publicznych będą
one zapewne jeszcze mniejsze), wybrać ścieżkę regulacyjną zamiast
interwencjonistycznej, skupiając się na prorozwojowych reformach i
tworzeniu systemu zachęt dla sektora prywatnego lub wspólnych
publiczno-prywatnych inicjatyw (należałoby przeprowadzić analizę szans
powodzenia rozwoju projektów innowacyjnych w oparciu o model venture capital, jak również zwiększenia udziału inwestycyjnego funduszy private equity). Model stymulowania poprzez subwencje lub tworzenia wielkich polskich firm państwowych na wzór chaeboli może
być wysoce ryzykowny ze względu na niską kulturę instytucjonalną w
Polsce, brak wypracowanych wzorców wsparcia przemysłu oraz ogromną
pokusę nadużycia i nieefektywność lokowania publicznych środków.
Polskie doświadczenia z inwestycjami publicznymi w ostatnich latach
wskazują na ich niską efektywność oraz wysoką korupcjogenność. Trudno
oczekiwać, aby w przypadku inwestycji przemysłowych mechanizmy uległy
zmianie.
W Republice Korei rząd planował i był przedsiębiorcą, w Polsce powinien planować i pomagać być przedsiębiorcą.
Jedną z największych trudności w
planowaniu gospodarczym pozostaje także niemożność przewidzenia rozwoju
innowacji i zmian technologicznych, a przez to zmian w poszczególnych
sektorach, co może skutkować nieefektywną alokacją środków, ewentualnie
wybieraniem „bezpiecznych”, czyli mniej innowacyjnych branż. Dlatego tak
istotne pozostaje zapewnienie mechanizmów rynkowej weryfikacji
planowanej inwestycji (np. z wykorzystaniem modelu venture capital).
Polskie władze nie posiadają narzędzi prowadzenia polityki gospodarczej, którymi dysponował rząd Korei Południowej (mogący łamać opór zarówno związków zawodowych, jak i grup przemysłowych), jak
również dużych zasobów finansowych i nie mogą również liczyć na
znaczące wsparcie finansowe z zewnętrz, dlatego wybór optymalnych
sposobów alokacji środków na cele prorozwojowe jest absolutnie kluczowy,
aby zminimalizować ryzyko utraty części środków na wysoce
kapitałochłonne projekty przemysłowe, które mogą okazać się chybione.
Należy też skupić inwestycje publiczne w sektorach zapewniających wysoki
wzrost produktywności.
Skutków błędnej alokacji środków
doświadczyli także sami Koreańczycy – Bank Korei stracił ogromne kwoty
ratując przedsiębiorstwa „zbyt duże, by upaść”, a przeinwestowanie w
końcu lat 80. i początku lat 90. stało się jedną z przyczyn kryzysu
drugiej połowy ostatniej dekady ubiegłego wieku. Jak pokazują badania,
kadra zarządzająca chaebolami zdecydowanie częściej padała ofiarą pokusy przeinwestowania[58],
istotnym problemem przez szereg lat pozostawała również korupcja. Z
drugiej strony banki zazwyczaj wykazują niską skłonność do podejmowania
ryzyka w postaci inwestowania w innowacyjne projekty (również koreańskie
banki nieprzymuszone przez władze rzadko wspierały konglomeraty
kredytami na rozwój innowacji – do ich finansowania potrzebne było
bezpośrednie wsparcie państwa lub nacisk władz wywierany na instytucje
finansowe). Południowokoreańskie małe i średnie firmy borykały się także
z uzależnieniem od chaeboli – jedynym rozwiązaniem tego problemu
pozostawało wprowadzenie regulacji państwowych mających na celu ochronę
mniejszych podmiotów przed dominacją wielkich konglomeratów (co przy
słabości kompetencyjnej i organizacyjnej władzy w Polsce wydaje się mało
realne). Południowokoreańskie władze sprawnie wykorzystywały
zagraniczny kapitał do osiągania własnych celów polityki gospodarczej,
odgrywały także w stosunku do chaeboli rolę pośrednika w ich wysiłkach na rzecz zdobycia kapitału (negocjując i nadzorując operacje przeprowadzane przez chaebole z dedykowanymi krajowymi i zagranicznymi instytucjami finansowymi).
Warto zauważyć, że wejście gospodarki
południowokoreańskiej w fazę innowacyjną zbiegło się ze zwiększeniem
roli czynnika rynkowego w kształtowaniu cen i alokacji zasobów oraz
zmianami w strukturze właścicielskiej – było to możliwe, ponieważ
wcześniej państwo południowokoreańskie dobrze spełniło rolę opiekuna infant industries, które w pełni rozwinięte pozwoliły następnie wejść na wyższy poziom zaawansowania technologicznego i organizacyjnego.
Prawdziwe otwarcie na gospodarkę światową oraz wykorzystanie potencjału
tworzonego przez proces globalizacji miało miejsce w Korei Płd. dopiero
w bardzo dojrzałej fazie rozwoju – za rządów Kim Young Sama
(1992-1996).
Korea Południowa jest także państwem o
odmiennej kulturze (zdecydowanie bardziej wspólnotowej), a wykreowany
przez uwarunkowania kulturowe model instytucjonalny (również model corporate governance) pozostaje przystosowany do tamtejszych warunków i może być niezwykle trudny do zaaplikowania na gruncie polskim.
B) Modernizacja Korei Płd. odbywała się
na przestrzeni kilku ostatnich dekad, kiedy Polska najpierw stanowiła
część bloku sowieckiego, a potem odbudowywała swoją gospodarkę po
zapaści lat 80. – obecnie globalny rynek kształtuje się inaczej niż
choćby jeszcze dwie dekady temu, kiedy Korea Płd. wchodziła w I okres
innowacji.
Program rozwoju polskiego przemysłu
musi być dostosowany do aktualnego poziomu rozwoju gospodarczego i
technologicznego na świecie oraz zaawansowania i potrzeb rodzimych firm[59].
Poszczególne gałęzie przemysłu i przedsiębiorstwa pozostają na
odmiennych poziomach rozwoju, posiadają także swoją specyfikę, dlatego
potrzebnych jest przynajmniej kilka modeli wsparcia dla dużych firm,
zgodnie ze specyfiką rynku, na którym one działają, zaawansowaniem
technologicznym, skalą etc.
Rozwój przemysłu pochłania czas i zasoby – konsekwentna polityka przemysłowa wymaga cierpliwości i spójnej polityki władz. Samsung powstał w 1972 roku, Hyundai w roku 1967 (pierwszy własny model samochodu zaprezentował po siedmiu latach)[60]. Obie firmy posiadały już zaplecze technologiczne i organizacyjne we wcześniej istniejących przedsiębiorstwach. Polskie
firmy przemysłowe dysponują własnymi modelami działania, zapleczem
technologicznym i kadrami. Należy przede wszystkim zapewnić mechanizmy,
które pozwolą je rozwijać. Przez kilka dekad zmienił się również
model demograficzny Korei, który jeszcze do niedawna był jej znaczącym
atutem – Polska nie może liczyć na ten czynnik wzrostu, gdyż sytuacja
demograficzna naszego państwa w perspektywie kolejnych dekad
najprawdopodobniej stanie się jeszcze bardziej niekorzystna.
Przykład Korei Południowej pokazuje również, że niezbędnym
elementem wsparcia rodzimego eksportu jest wypracowanie marki danego
państwa i sieci kontaktów, czemu służy rozwijanie dyplomacji
ekonomicznej. O aktywności koreańskich władz świadczyć może liczba i
aktywność instytucji wspierających zagraniczny rozwój ich firm.
C) Republika Korei, odmiennie od Polski, inwestowała w naukę i badania.
Jednym z elementów zwiększania
konkurencyjności i dojścia do zaawansowanej technologicznie bazy
przemysłowej były w Korei Płd. inwestycje w BiR. Koreańscy inżynierowie
kształcili się głównie w Japonii i Stanach Zjednoczonych. Polskie władze
powinny wykorzystać koreańskie doświadczenie i tworzyć sektorowe
programy badawczo-naukowe na wzór Long Term Promotion Plan for Automobile Industry
(w ramach tego projektu Hyundai wysłał na szkolenia zagranicę w 1983 r.
83 pracowników, w 1984 r. – 166, w 1985 r. – 276, 1986 r. – 351, a już w
1993 r. 10% wszystkich zatrudnionych w Hyundaiu stanowili pracownicy
zajmujący się badaniami i rozwojem[61]).
Dzięki temu południowokoreańska
gospodarka stała się częścią międzynarodowego systemu produkcji,
dostarczając na światowe rynki towary o wysokiej wartości dodanej.
Polska powinna nawiązać porozumienia
naukowo-badawcze z państwami zaprzyjaźnionymi, głównie ze Stanami
Zjednoczonymi (na wzór porozumień, z których korzystali/korzystają
sojusznicy Waszyngtonu, w tym m.in. Korea Południowa) oraz innymi
państwami rozwiniętymi pod względem przemysłowym (m.in. właśnie Koreą
Południową – przykładem mogą być polskie centra BiR Samsunga[62]).
Należy również pamiętać, że awans technologiczny wymaga nie tylko
nowych maszyn i urządzeń, ale także nowych standardów zarządzania,
nowych instytucji i inwestycji w kapitał ludzki zdolny te technologie
wykorzystać i udoskonalać.
D) Ważnym aspektem modernizacji sektora
przemysłowego w Republice Korei było wykorzystanie bliskich relacji ze
Stanami Zjednoczonymi i Japonią. Dzięki niedemokratycznemu systemowi
politycznemu oraz wsparciu super-hegemona, czyli Stanów Zjednoczonych
udało się w Korei przełamać kompradorski model kapitalizmu i dominację
lokalnego hegemona – Japonii.
Polska nie posiada patrona, jakim dla
Korei Południowej były Stany Zjednoczone, finansujące pierwsze etapy
modernizacji po wojnie koreańskiej (należy podkreślić, że koreański
sukces gospodarczy nie byłby możliwy bez amerykańskiego wsparcia).
Przede wszystkim powinniśmy jednak dokładnie przeanalizować sposób
budowania relacji Korei Płd. z najbardziej zaawansowanymi
technologicznie i gospodarczo państwami, szczególnie w kontekście
analogii pomiędzy stosunkami koreańsko-japońskimi a polsko-niemieckimi
(wielu ojców koreańskiego sukcesu było wojskowymi wykształconymi w
japońskich akademiach wojskowych). Warto prześledzić historię stosunków
Korei z jej sąsiadem w celu ponownego zdefiniowania polskich interesów
jako gospodarki współzależnej względem gospodarki niemieckiej i
wytyczenia dróg maksymalizacji korzyści płynących z tej relacji. Japonia,
podobnie jak Niemcy, była okupantem, a zarazem kluczowym inwestorem
zagranicznym, który posiadał nad Koreańczykami znaczącą przewagę
technologiczną i gospodarczą. Stanowiła ona także przykład udanego
wdrożenia rozwiązań gospodarczych i instytucjonalnych, które zapewniły
jej gospodarce globalny sukces. Polski przemysł nie przeniesie się
na wyższy poziom technologiczny bez wsparcia z zewnątrz, podobnie jak
nie rozwinie się bez nowych rynków eksportowych.
E) Kryzys stanowił w Republice Korei katalizator zmian, zamiast zamknięcia systemu.
Dobrym przykładem wykorzystania przez władze Korei Płd. kryzysu do zapoczątkowania reform jest deregulacja, którą przeprowadzono po kryzysie finansowym lat 1997-1998
(choć wiele z reform zaczęto wprowadzać już w 1993 r., kiedy władzę
objął prezydent Kim Young Sam). W styczniu 1998 r. w Republice Korei
istniało 11 125 regulacji prawnych obejmujących sferę gospodarczą –
ówczesny prezydent nakazał zniesienie 50% z nich. W ramach procedury
deregulacyjnej każde ministerstwo musiało udowodnić potrzebę istnienia
danej regulacji przed komisją nadzorującą wprowadzenie reformy, dzięki
czemu na koniec 1999 r. zmniejszono liczbę regulacji do 6 308, a prawie 2
500 regulacji zostało zmodyfikowanych.[63] W
czasie ostatniego kryzysu gospodarczego południowokoreański sektor
przemysłowy odnotował drugi największy przyrost liczby roboczogodzin na
świecie (po Tajwanie), przy jednoczesnym podniesieniu wydajności, a
południowokoreański system bankowy, w dużym stopniu przebudowany po
kryzysie 1998 r., stał się ważnym czynnikiem ograniczającym nieefektywną
alokację środków przez chaebole. W znacznej mierze sukcesy w czasie kryzysu związane są z cechującą Koreańczyków mentalnością określaną jako can-do-spirit, stanowiącą część wspomnianego już odmiennego fundamentu kulturowego.
Przed stworzeniem listy gałęzi przemysłu o szczególnym znaczeniu dla rozwoju gospodarczego Polski oraz
ustanowieniu lokalnie kontrolowanych instytucji finansowych
wspierających w skali globalnej polski eksport i polskie inwestycje
zagraniczne, należałoby najpierw przeprowadzić następujące reformy:
1) reformę systemu wymiaru
sprawiedliwości oraz systemu skarbowego usprawniające ich działanie, a
przez to ułatwiające prowadzenie działalności gospodarczej;
2) zmianę systemu zamówień
publicznych, który premiowałby krajowe firmy przy zachowaniu standardu
towarów i usług oraz przeprowadzenie przeglądu unijnych regulacji pod
kątem możliwości premiowania rodzimego przemysłu;
3) reformę systemu podatkowego i
wprowadzenie ulg podatkowych dla firm przemysłowych inwestujących w
badania i rozwój, w tym firm zagranicznych (oraz pierwszeństwo w
dostępie do kredytu państwowego);
4) uproszczenie procedur
biurokratycznych mające na celu zmniejszenie kosztów oraz skrócenie
czasu trwania inwestycji (np. prawo budowlane);
5) reformę prawa patentowego oraz systemu wdrażania nowych technologii;
6) reformę systemu szkolnictwa
zawodowego oraz krajowych ośrodków badawczych (z uczelniami wyższymi na
czele) uwzględniającą potrzeby sektora przemysłowego;
7) reformę systemu nadzoru spółek skarbu państwa wraz ze zmianą zasad wyłaniania kadry zarządzającej[64];
8) wzmocnienie instytucji
kontrolnych, regulacyjnych i antymonopolowych, które mają być gwarantem
zachowania konkurencyjności w wybranych przez państwo sektorach;
9) reformę korpusu dyplomatycznego i
instytucji odpowiedzialnych za promocję polskich firm poza Polską w
celu przygotowania zmian w polityce eksportowej (otwierania się na nowe
rynki);
10) stworzenie mechanizmów kumulacji
wiedzy na temat polskiego przemysłu i biznesu (m.in. w postaci grantów
badawczych dla ośrodków naukowych i instytucji zajmujących się tym
tematem), a także stymulowania przedsiębiorstw do ciągłego rozwoju
(m.in. poprzez krótkie okresy ochrony patentowej czy wsparcie realnych
inwestycji w kapitał ludzki).
Wymienione powyżej działania nie
narażają państwa na konsekwencje chybionych decyzji inwestycyjnych, co w
sytuacji kryzysu finansów publicznych i nadciągającego kryzysu
zadłużenia jest jednym z najważniejszych czynników. Bez przeprowadzenia
powyższych reform, trudno będzie sformułować skuteczną politykę
przemysłową, a także stworzyć warunki do przygotowania przez władze aktualnej i przyszłej mapy polskiego przemysłu, opartej na długofalowej polityce gospodarczej (wraz z nowym planem szerszego wykorzystania specjalnych stref ekonomicznych). Mapa
ta musiałaby zostać uzupełniona siatką procedur i powiązań
instytucjonalnych gwarantujących optymalizację decyzji inwestycyjnych
począwszy od wyboru branż, a skończywszy na mechanizmach i finansowaniu
rozwoju innowacji i samych projektów przemysłowych (zapewnić to może jedynie niezależne grono specjalistów oraz menadżerów oceniające i przeprowadzające projekty[65]). Polityka
przemysłowa, aby mogła być skuteczna musi stać się częścią spójnej
polityki gospodarczej i zostać sprzęgnięta z polityką podatkową,
edukacyjną, a także reformą rynku pracy.
Bez przeprowadzenia wcześniej
wymienionych dziesięciu kroków, trudno przypuszczać, aby udało się
wygenerować sprawnie działający system państwowego wsparcia
transformacji przemysłowej Polski, który pozwoli rozwijać rodzime
przedsiębiorstwa, jednocześnie stymulując innowacyjność i zapewniając
efektywność wykorzystania środków. Potrzeba do tego silnej,
konsekwentnej, a zarazem elastycznej i reagującej na bodźce zewnętrzne
(rynkowe i pozarynkowe) władzy. Tylko ona może sprawić, że
przedsiębiorstwa otrzymujące państwowe wsparcie również pozostaną
elastyczne i konkurencyjne, co pozwoli efektywnie wykorzystać posiadane
przez państwo narzędzia prowadzenia polityki gospodarczej.
Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w biuletynie Instytutu Sobieskiego.
[1] J.-M. Yang, T-W. Kim, H.-O. Han, Understanding the Economic Development of Korea from a Co-Evolutionary Perspective, Journal of Asian Economics, No 4 (October), Vol. 17, 2006, s. 603.
[2] H.-J. Chang, Bad Samaritans. The Myth of Free Trade and the Secret History of Capitalism, Bloomsbury Press: London 2010, s. IX.
[3] Dane dostępne na stronie Statistics Korea, http://kostat.go.kr/portal/english/index.action.
[4] J. Mahlich, W. Pascha (red.), Korean Science and Technology in an International Perspective, Springer-Verlag: Berlin, Heidelberg 2012, s. 65.
[5] Na temat industrializacji Korei w latach 1880-1945 zob. J.-E. Woo, Race to Swift. State and Finance in Korean Industrialization, Columbia University Press: New York 1991, s. 19-43.
[6]
Należy pamiętać o sekwencji procesów rozwojowych w Korei Płd. także
przed 1961 r., roli imperialnej Japonii w tworzeniu bazy przemysłowej w
Korei (pod względem technologicznym i kadrowym) oraz uwarunkowanym
strategicznym położeniem Półwyspu Koreańskiego zaangażowaniu Stanów
Zjednoczonych po II wojnie światowej, por. Y.W. Bradshaw, Y.-J. Kim, B.
London, Transnational Economic Linkages, the State, and Dependent Development in South Korea, 1966-1988: A Time Series Analysis, Social Forces, Vol. 72, No.2, December 1993, przyp. 1, s. 342-343.
[7] Kim Chung-yum, From Despair to Hope. Economic Policymaking in Korea 1945-1979, Korean Development Institute, Seoul 2011,s. 187.
[8] J.-M. Yang, T-W. Kim, H.-O. Han, op.cit, s. 4.
[9] J.-E. Woo, op.cit, s. 128-129.
[10] Ibidem, s. 142-143.
[11] S. Haggard, Chung-In Moon, Industrial Change and State Power: The Politics of Stabilization and Structural Adjustment in Korea, Annual Meeting of the American Political Science Association, Washington, August 1986, s. 11-12.
[12] J.-E. Woo, op.cit, s. 132-133.
[13] Wzrost produkcji w przemyśle maszynowym w tych okresach wynosił odpowiednio: 21,3%; 17,5% oraz 35,3%. J.-E. Woo, op.cit., s. 143.
[14] Ibidem, s. 135.
[15] M. Khaled, Park Chung-hee’s Industrialization Policy and its Lessons for Developing Countries, A Paper for the World Congress for Korean Studies-2007, 23-25, August, 2007, s. 12.
[16] Yoo Soo Hong, Private-public alliances for export development: the Korean case, CEPAL – Serie Comercio Internacional, No. 102, United Nations, August 2010, s. 16.
[17] J.-H. Kim, Korean Economic Development Strategy, Korean Development Institute, 2005, s. 37.
[18] Kim Chung-yum, op.cit,s. 428.
[19] C. H. Hahn, S. H. Lee (red.), Reforms for Korea’s Sustained Growth, Korean Development Institute, 2011, s. 83 za: J.-W. Lee, K.-W. Kim, H.-G.Kim and Y.-T. Cho, Socially Just, Sustainable and Dynamic Growth for a Good Society: A Case Study for Korea, Friedrich Ebert Stiftung, November 2012, s. 4.
[20] A. H. Amsden, Asia’s Next Giant. South Korea and Late Industrialization, Oxford University Press: Oxford 1989.
[21] Zob. T. Kalinowski, Hyekyung Cho, The Political Economy of Financial Liberalization in South Korea: State, Big Business and Foreign Investors, Asian Survey, Vol. 49, No.2, University of California Press, March/April 2009, s. 234-237.
[22] J.-W. Lee, K.-W. Kim, H.-G.Kim and Y.-T. Cho, “Economy of Tomorrow”: Socially Just, Sustainable and Dynamic Growth for a Good Society: A Case Study for Korea, Friedrich Ebert Stiftung, February 2012, tabela nr 1.
[23] Yoo Soo Hong, op.cit, s. 13.
[24] J.-E. Woo, op.cit., s. 45-46.
[25] J.-H. Kim, Innovation & Technology in Korea in International Perspective, Korean Development Institute School, s. 8.
[26] Zob. Yoo Soo Hong, op.cit, s. 49.
[27]
Inaczej niż firmy i korporacje chińskie, które przed ekspansją na rynki
światowe wykorzystują skalę rodzimego rynku, co pozwala im na
osiągnięcie znaczących rozmiarów i akumulację kapitału jeszcze przed
ekspansją zagraniczną, por. N. Ahrens, China’s Competitiveness. Myth Reality, and Lessons for the United States and Japan. Case Study: SAIC Motor Corporation, CSIS, January 2013, s. 9-11 oraz N. Ahrens, Yu Zhou, China’s Competitiveness. Myth Reality, and Lessons for the United States and Japan. Case Study: Lenovo, CSIS, January 2013, s. 13-14.
[28] W. York, W. Bradshaw, Y.-J. Kim, B. London, Transnational Economic Linkages, the State, and Dependent Development in South Korea, 1966-1988: A Time Series Analysis, Social Forces, No. 2, Vol. 72, December 1993, s. 326.
[29] Edward M. Graham, Reforming Korea’s industrial conglomerates, Institute for International Economics: Washington 2003, s. 44.
[31] Yoo Soo Hong, op.cit, s. 11.
[32] J.-W. Lee, K.-W. Kim, H.-G.Kim and Y.-T. Cho, Socially Just, op.cit., s. 14.
[33] Edward M. Graham, op.cit., przyp. 9, s. 21.
[34]
Model instytucji finansowych wspierających rozwój gospodarczy
zastosowany w Korei Płd. został następnie wykorzystany przez Chińczyków.
[35] S.-J. Chang, J.-H. Rhee, Rapid
International Expansion Strategy of Emerging Market Enterprises: The
Interplay between Speed and Competitive Risks on International
Performance, Center for Economic Institutions, Working Paper, No. 2007-11, Tokyo, November 2007, s. 13.
[36] J.-M. Yang, T-W. Kim, H.-O. Han J.-M. op.cit., s. 11.
[37] J.-W. Lee, K.-W. Kim, H.-G.Kim and Y.-T. Cho, “Economy of Tomorrow”, op.cit., tabela nr 4.
[38] S.-J. Chang, J.-H. Rhee, op.cit., s. 13.
[39] Pożyczki zagraniczne przyczyniły się do znaczącego zwiększenia długu zagranicznego (external debt) w latach 60-tych i 70-tych, zob. J.-E. Woo, op.cit., s. 105, 153. Inną przyczyną była zwyżka cen ropy w czasie kryzysu paliwowego.
[40]
Drugim, obok zdobycia środków na program industrializacji, celem
polityki pożyczkowej Korei Płd. było związanie z Koreą Stanów
Zjednoczonych i Japonii jako wierzycieli koreańskiego rządu, na wypadek
wystąpienia problemów gospodarczych lub polityczno-militarnych.
[41] Edward M. Graham, op.cit., s. 23.
[42] Jaiwon Ryou, Taejoon Kim, Overborrowing and Overinvestment in East Asia: The Case of the Korean Firms, Working Papers, Series Vol. 2003-22, August 2003, s. 9.
[43] Zob. T. Kalinowski, Hyekyung Cho, op.cit, s. 226-227.
[44] Edward M. Graham, op.cit., s. 32.
[45] J.-M. Yang, T-W. Kim, H.-O. Han J.-M. op.cit. s. 3.
[46] Awans edukacyjny Korei Południowej nie wynikał ze znacząco wyższych w porównaniu z innymi krajami rozwijającymi się wydatków per capita na edukację, ale ze zdecydowanie większej efektywności lokowania środków na cele edukacyjne, zob. Kye Woo Lee, Borrowing from the World Bank for Education: Lessons from Korea and Mexico, CICE Hiroshima University, Journal of International Cooperation in Education, Vol.13 No.2, Hiroshima 2010, s. 68.
[47] J. Suh, D.H.C. Chen, Korea as a Knowledge Economy. Evolutionary Process and Lessons Learned, World Bank, 2007, s. 27.
[48] M. Grueber, T. Studt, 2013 Global R&D Forecast, Battelle, December 2012, s. 5.
[49] Kim Chung-yum, op.cit,s. 428-431.
[50] Yoo Soo Hong, op.cit, s. 60.
[51] Kim Chung-yum, op.cit,s. 428.
[52] J. Suh, D.H.C. Chen, op.cit., s. 27.
[54] “Self-Employment”, OECD Factbook 2011: Economic, Environmental and Social Statistics, OECD, http://www.oecd-ilibrary.org/sites/factbook-2011-en/07/01/04/index.html?contentType=&itemId=/content/chapter/factbook-2011-61-en&containerItemId=/content/serial/18147364&accessItemIds=&mimeType=text/html.
[55] J.-W. Lee, K.-W. Kim, H.-G.Kim and Y.-T. Cho, Socially Just, op.cit., s. 3.
[56] Na temat relacji koreańsko-amerykańskich w pierwszej fazie rządów gen. Parka, zob. G.A. Brazinsky, From Pupil to Model: South Korea and American Development Policy during the Early Park Chung Hee Era, Diplomatic History, No.1, Vol. 29, January 2005.
[57] Zob. W. York, W. Bradshaw, Y.-J. Kim, B. London, op.cit.
[58] Jaiwon Ryou, Taejoon Kim, op.cit, s. 35.
[59]
Duża część polskich firm wymaga znaczącego wsparcia technologicznego i
organizacyjnego dla podniesienia poziomu wytwarzanych produktów. Innego
modelu wsparcia wymagają firmy technologicznie jeszcze nierozwinięte, a
innego przedsiębiorstwa pod tym względem zaawansowane, które również w
Polsce istnieją – np. wielkopolska firma Solaris Bus&Coach S.A.
znajduje się na czwartym (najwyższym) etapie zaawansowania rozwoju
mechanizmów produkcji przemysłu motoryzacyjnego, czyli w stadium
tworzenia w oparciu o własną technologię – zgodnie z podziałem
zaproponowanym przez: Y. Kim, Y. Park, D. Bok, H. Jo, Y. Hyeon, J. Hong,
The Technology Capacity Development of the Korean Automobile Industry, Samsung Economic Research Institute, Seoul 1999, s. 31-33, za: J.-M. Yang, T-W. Kim, H.-O. Han, op.cit., s. 22.
[60] J.-M. Yang, T.-W. Kim, H.-O. Han, op.cit., s. 13.
[61] J.-M. Yang, T.-W. Kim, H.-O. Han, op.cit., s. 23.
[62] Samsung ma już w Polsce trzy centra BiR: w Warszawie, Poznaniu i Łodzi.
[63] J.-S. Kim, Removing Administrative Barriers to Investment: Korean Regulatory Reform Experience, 2005. Dostęp pod adresem: http://www.regulatoryreform.com/documents/removeadminbarriers.ppt.
[64]
Dla zrozumienia różnicy w standardach zarządzania państwowym majątkiem i
wydatkowania środków publicznych w Polsce i Korei Płd. wystarczy
porównać historię oraz obecny stan przemysłu stoczniowego w obu
państwach, a także pozycję PLL LOT i założonego w 1962 r. Korean Air.
[65]
Pozytywnym sygnałem jest w tym kontekście wybór M. Grendowicza na
Prezesa Zarządu Polskich Inwestycji Rozwojowych S.A., choć sam projekt
od kilku miesięcy znajduje się w fazie początkowej i wciąż trudno
przewidywać, czy przyniesie pozytywne efekty. Pierwsze inwestycje PIR-u,
zgodnie z zapowiedziami prezesa, mają się pojawić nie wcześniej niż w I
kwartale 2014 r.
Autor: Mateusz Kędzierski
E-mail: info120@polska-azja.pl
Żródło: http://www.polska-azja.pl/
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz
Uwaga: tylko uczestnik tego bloga może przesyłać komentarze.