Społeczna gospodarka rynkowa i Samorządna Rzeczpospolita (1)

I. Obowiązujące w Polsce społeczno-gospodarcze ramy programowe

1. Program I. Krajowego Zjazdu „Solidarności”

Na I. Krajowym Zjeździe „Solidarności” w 1981 roku uchwalony został program

Samorządnej Rzeczpospolitej. Postulował on szeroki rozwój samorządności pracowniczej,

zawodowej i terytorialnej. Związek miał „tworzyć i wspierać niezależne i samorządne instytucje

we wszystkich sferach życia społecznego”. System nakazowo-rozdzielczy miał być

zlikwidowany i zastąpiony rynkiem z zachowaniem jednak planowania gospodarczego.

Nowy porządek społeczno-gospodarczy miał „kojarzyć plan, samorząd i rynek” prowadząc

do „powszechnego wyzwolenia pracowitości i przedsiębiorczości”.

Zwieńczeniem różnego rodzaju samorządów miała być Izba Samorządowa jako druga

izba polskiego parlamentu, co nawiązywało do wcześniejszych postulatów polskiej myśli

społeczno-politycznej.

Program nie wspominał o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, ale postulował

rozwój przedsiębiorstw prywatnych i prywatnego rolnictwa.

Program Samorządnej Rzeczpospolitej został uzupełniony w 1987 roku o akcjonariat

pracowniczy, który zresztą był wcześniej uwzględniony w encyklice Laborem Exercens,

dołączonej w całości do programu zjazdowego „Solidarności” z 1981 roku.

Program Samorządnej Rzeczpospolitej nie był programem nowatorskim na gruncie

polskim. Łączył postawy prawicowe i lewicowe, jak się je dzisiaj określa. Tuż po wojnie

rozwijał podobną koncepcję Feliks Koneczny1 i ruch ludowy. Nie był też żadną „utopią”,

jak próbuje się go dziś dyskredytować2, gdyż przejście do gospodarki rynkowej poprzez

likwidację systemu nakazowo-rozdzielczego, ale z zachowaniem planowania i poprzez rozwój

przedsiębiorczości prywatnej, ale bez niszczenia przedsiębiorstw państwowych, zostało

dokonane z powodzeniem w Chinach i na Białorusi, choć przy ograniczonej demokracji.

Czynnik samorządowy w Polsce, nadałby tym przekształceniom duży dynamizm oraz skuteczność

i gwarantował pełną demokratyzację kraju.

2. Gospodarcze porozumienia Okrągłego Stołu

Porozumienia Okrągłego Stołu z 1989 roku podtrzymały program Samorządnej

Rzeczypospolitej ugruntowując akcjonariat pracowniczy i wprowadzając prywatyzację.

Struktura własnościowa polskiej gospodarki miała pozostać mieszaną ze znacznie zwiększonym

sektorem własności prywatnej, w tym pracowniczej.

Chociaż reprezentacja opozycji w porozumieniach Okrągłego Stołu nie była kompletna,

porozumienia te stały się dokumentem obowiązującym dla polskiej transformacji ustrojowej

i przyszłego modelu gospodarki rynkowej. Ruch samorządów pracowniczych nabierał rozmachu po Okrągłym Stole poprzez odwoływanie

tzw. dyrektorskich rad pracowniczych i zastępowanie ich autentycznymi reprezentacjami

załóg. Kierowano się przy tym przykładem najbardziej na Zachodzie rozwiniętej

partycypacji pracowniczej w Republice Federalnej Niemiec (Mitbestimmung). Samorządy

pracownicze zmierzały do wprowadzania akcjonariatu pracowniczego, kierując się z kolei

przykładem najbardziej zaawansowanego na Zachodzie akcjonariatu amerykańskiego. I to

też nie była żadna utopia. Transformacja tego typu została bowiem z dużym powodzeniem

zrealizowana przez Słowenię, która nie wyprzedała swojego majątku narodowego i osiągnęła

o wiele wyższy PKB na głowę mieszkańca niż Polska.

3. Zapisy Konstytucji RP

Ponieważ Okrągły Stół oznaczał koniec ustroju komunistycznego należało przyjąć jakiś

model kapitalizmu: bądź nowy (dostosowany dobrze do warunków polskich), bądź już działający

w praktyce. Zdecydowano się na to drugie, łatwiejsze rozwiązanie, wybierając model

niemiecki „społecznej gospodarki rynkowej”, który dzisiaj stał się modelem europejskim.

Model ten przyjęło się błędnie odróżniać w Polsce od modelu anglosaskiego poprzez jego

funkcje opiekuńcze. Jednakże występują one w tym drugim również. Natomiast cechami

odróżniającymi niemiecką gospodarkę rynkową od anglosaskiej jest polityka gospodarcza

państwa i kooperacyjne stosunki przemysłowe, realizowane poprzez pracownicze współzarządzanie.

Wiedza o tym jest w Polsce znikoma a obie cechy kojarzone są raczej z komunizmem

niż z kapitalizmem. Tymczasem poza Niemcami obejmują one całą zachodnią Europę

kontynentalną i wszystkie wschodnioazjatyckie „tygrysy”.

O ile zaawansowana opiekuńczość państwa może być czynnikiem hamującym gospodarkę3

o tyle polityka gospodarcza i kooperacyjne stosunki przemysłowe są czynnikami napędowymi

i decydującymi o przewadze modelu niemieckiego i japońskiego nad anglosaskim.

Nierozumienie w Polsce istoty modelu niemieckiego, poprzez sprowadzanie go do opiekuńczości,

sprzyja argumentacji, że może go stosować tylko państwo gospodarczo rozwinięte,

które ma odpowiednie środki na działalność socjalną. Tymczasem politykę gospodarczą

i kooperacyjne stosunki przemysłowe może (i wręcz musi) stosować państwo wchodzące

w gospodarkę rynkową, takie jak Polska. Zlikwidowane przez Balcerowicza autentyczne

rady pracownicze zostały nam przywrócone przez ustawodawstwo Unii Europejskiej (rady

pracowników), wykazując dobitnie, że jest to instytucja związana z gospodarką rynkową.

Uwzględniając niemiecką, najbardziej na Zachodzie rozwiniętą, partycypację pracowniczą

oraz wysoko rozwiniętą samorządność terytorialną, trzeba uznać ten kraj (obok

Szwajcarii i krajów skandynawskich) za kraj o najwyższym stopniu samorządności.

Model niemieckiej „społecznej gospodarki rynkowej” wprowadzono w 1997 roku do

Konstytucji RP (art. 20), przy czym samorządność została zagwarantowana w osobnych

artykułach (16 i 17).

Jan Koziar

1 Feliks Koneczny, „Zwierzchnictwo moralności. Ekonomia i etyka”. Zbiór artykułów z „Niedzieli”

1946-1949. Wydawnictwo ANTYK – Marcin Dybowski, Warszawa, 2006.

2 Np. „Polityka” z 8 sierpnia 2005, „Rzeczpospolita Samorządna”.

3 Prof. Tadeusz Kowalik wykazuje na przykładzie państw skandynawskich, że tak wcale być nie musi

(„Polska transformacja”, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza S.A., 2009).